Het verleden verwerken vergt ook het toegeven van fouten
Misschien zijn we minder empathisch dan we zouden willen, zeg ik na twee weken in Zuid-Afrika. We willen wel om elkaar geven, maar dat blijkt moeilijker dan gedacht. De geschiedenis verplettert ons. We zijn niet vrij om te denken of te voelen. We zien alles door de wazige lens van de geschiedenis die ons oog irriteert en pijnlijk maakt. Er is geen land dat niet kampt met zijn geschiedenis, er is geen volk zonder schurken en schuld.
Al zouden we de maan koloniseren, ik vrees dat we eerst het verleden moeten verwerken. Maar hoe doe je dat als volk, als groep? En dan hangt het er ook vanaf in welke boot je voorouders zaten: die van de onderdrukkers of van de onderdrukten. Zulke gedachten spoken hier in Zuid-Afrika elk uur door mijn hoofd, al twee weken lang.
Ik ben hier nu voor de derde keer en hoe langer ik in Zuid-Afrika verblijf, hoe minder ik begrijp van wat de maatschappij verdeelt. In het eerste jaar dacht ik de problematiek te begrijpen, in het tweede dacht ik oplossingen te hebben en nu gebruik ik bijna dezelfde woorden als alle Zuid-Afrikanen: het is zo complex allemaal.
Ik ken de lading van deze woorden. Ik hoorde ze voor het eerst van een man die mij ervan probeerde te overtuigen dat hij in een moeilijke positie zat. Hij kon niet kiezen tussen zijn minnares en zijn vrouw en vroeg mij om advies. Eigenlijk was hij zo laf als wat, en wilde hij hen allebei behouden, voor zijn eigen plezier en comfort. Ik hoor hem nog verzuchten: ‘Het is zo complex allemaal!’
Zelfs de geschiedenis is minder complex dan we denken. En het is de rol en de plicht van de overheid om de geschiedenis minder complex te maken. Hoe zou het zijn om als volk je eigen fouten toe te geven? Ook in Nederland hebben we net een reeks herdenkingen achter de rug. ‘Ik voel me niet schuldig voor wat mijn voorouder/opa/oom/vader heeft gedaan,’ hoor je nog vaak. Maar waarom niet? In zijn dagboek schrijft de Pool Witold Gombrowicz, zelf in ballingschap in Argentinië gegaan, over een viering van oud en nieuw, ver van de ovens van Auschwitz: hij had net een mooie, jonge Duitser ontmoet die hij heel leuk vond, maar toen die zijn hand op zijn schouder legde, voelde de schrijver de rilling van de geschiedenis door zijn hele lichaam. ‘Toch een Duitser,’ noteerde hij.
Verwerken is moeilijk. Maar als alles complex blijft, boek je geen vooruitgang. En als de overheid aarzelt als een blozende maagd, is het aan ons, individuen, om te begrijpen, te accepteren en verder te gaan. Om onze eigen geschiedenis te maken. Een greintje lichter, een brug over een ravijn.
Den Haag Centraal online editie, 15 juli 2019